dinsdag 13 september 2011

Economie, europese orde en het CVSE-proces

Norg - Economen en bovendien veel mensen zijn voorstander van een verenigd europa, net zoals veel mensen vrede een goede zaak vinden. Wij als sociaal economen zijn sterk bewust van de relatie tussen traditionele instituten, sociale culturen, economische belangen en machten; van de relatie tussen belangen en de politieke weerspiegelingen in het beleid. De vrijheid die we hebben om in de goede richting te gaan wordt belemmerd door traditionele culturen en zelfzuchtige belangen. We kunnen niet zonder sociale- en economische samenwerking en bestuurlijke vernieuwing.

Na de tweede wereldoorlog werd de wereld geconfronteerd met twee blokken, het kapitalistische en het communistische blok. Het blok idee gaf een koude oorlog die al tijdens de tweede wereldoorlog begonnen was. De koude oorlog beïnvloedde ons denken, ons gedrag en bovendien onze economie. De ideologische tweedeling leidde tot een enorme concurrentie tussen de twee blokken op het gebied van bewapening. Zodra het ene blok een overmacht aan wapens dreigde te krijgen zag het andere blok zich genoodzaakt te volgen. De amerikanen gooiden atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, de russen zagen zich genoodzaakt diezelfde wapens in handen te krijgen.

Het wederzijdse wantrouwen was zó groot dat elke dreigende verstoring van het machtsevenwicht werd opgevat als daad van agressie. Men hoorde in het westen altijd dat amerikanen aardige mensen zijn die van hun ouders houden en graag kerstfeest vieren, zij zouden nooit de agressor kunnen zijn. In rusland dacht men daarentegen dat juist zíj de aardige, vredelievende mensen waren die zoveel geleden hebben tijdens de tweede wereldoorlog.

De russen hadden slechte ervaringen met de westerse wereld. In alle russische schoolboeken staat het verhaal van de interventie tijdens hun revolutie van 1917-1918, ieder russisch kind kwam van school met het idee dat de amerikanen de russische macht zouden proberen te beperken. Deze ideeën leefden sterk en bepaalden in belangrijke mate de relatie tussen de twee blokken en daarmee de grote nadruk op de bewapeningswedloop.

Dit had uitwerking op ontwikkeling van arme regio's. De meeste mensen in europa en de verenigde staten waren nog niet bekomen van de gebeurtenissen van de tweede wereldoorlog toen ze geconfronteerd werden met de problematiek van de derde wereld landen en ontdekten hoe slecht de situatie daar is. Een zeldzame coalitie ontstaat met diverse opvattingen: ontwikkeling van arme regio's moet gesteund worden.

Solidariteit

Vanuit ethisch-morele motivatie zijn het socialisten en christenen die aan de derde wereld landen steun verlenen. De socialisten baseren hun opvattingen over hulp in opvoeding en solidariteit met de zwakkeren. De christenen baseren zich daarbij (in het verlengde van missie- en zendingswerk) op hun plicht de naaste medemens te helpen. Ondanks de goede bedoelingen leidde deze ethisch-morele gemotiveerde hulp in het verleden echter vaker tot steun aan misdadige regeringen dan tot steun aan de volkeren zelf.

Militarisme

Op grond van heel andere belangen zijn ook anderen geïnteresseerd in het geven van steun aan onderontwikkelde regio's; de generaals bijvoorbeeld betrekken deze landen in koude oorlog. In ruil voor steun brengen zij strategisch belangrijke gebieden binnen hun invloedssfeer. Zo werd bijvoorbeeld in de vijftiger jaren van de vorige eeuw (toen nog geen lange afstandsraketten waren) door het westen een veiligheidszone om de sovjet-unie heen gebouwd. Dit hield in dat landen als iran, turkije en landen in het verre oosten binnen de westerse invloedssfeer gebracht moesten worden, het middel daartoe was het verlenen van steun.

Voor de generaals die zich met veiligheidsproblemen bezig houden is niet van belang of ze daarmee de bevolking steunen danwel de regering, voor hen maakt niet uit of een regering gekozen is of niet. Zij willen slechts machthebbers zijn | machthebbers aan hun zijde staan en dat economische en militaire steun verleend kan worden die voor het leger of voor bedrijven interessant is.

Uit het dal van crisis…

Bedrijven

Een derde groep die geïnteresseerd is in het geven van steun bestaat uit grote bedrijven:

• Zij willen zich verzekeren van de grondstoffen van regio's in ontwikkeling.
• Ontwikkelingslanden met weinig regels op gebied van ruimtelijke ordening zijn aantrekkelijke vestigingsplaatsen voor bedrijven.
• Bovendien zijn deze landen interessant als afzetmarkt voor produkten van lage kwaliteit die deze bedrijven in hun eigen land niet meer kwijt kunnen
• Fabrikanten voor zeer luxe produkten met in het beschaafde westen geringe afzet kansen, vinden markt in ondemocratische gebieden met een zeer rijke toplaag.

Het is interessant om na te gaan hoe zoiets in zijn werk gaat: Een auto fabrikant van hele dure auto's (mercedes-benz om maar een voorbeeld te noemen) kent zijn eigen lokale markt en weet dat het aantal mensen in duitsland dat genoeg geld verdient om een dure mercedes te kunnen kopen begrensd is. Het bedrijf kan gaan inspelen op inkomens-ongelijkheid in arme landen: Wanneer alle mensen een euro of dollar aan te ontwikkelen regio's geven en dit geld komt in handen van een klein aantal rijke expats, boeven en dictators, kunnen zij zich auto's veroorloven die zelfs in westerse landen té duur zijn. Met hun praal maken zij indruk op inheemse bevolkings-stammen en kunnen hele samenlevingen zelfs verliezen aan pracht.

Politiek

Een laatste groep die belang heeft bij het verlenen van steun aan regio's in ontwikkeling bestaat uit politici die gewoon de koppen tellen bij de stemming in de Verenigde naties. Immers als je met ontwikkelingshulp regeringen kunt kopen of van je afhankelijk kunt maken dan steun je die regeringen.

Op die manier is een hele zeldzame coalitie die hulp aan derde wereld landen geeft. De industriëlen, de politici en de militairen weten wat ze doen, de eenvoudige socialisten en andere gelovigen hebben slechts hun goede wil.

Eénwording van europa

De verschillende groeperingen hebben vanaf de middeleeuwen een culturele ontwikkeling in europa doorgemaakt. Gelovige tradities vermengden zich met socialistische ideeën, ofwel beginselen van eendrachtige solidariteit die in andere delen van de wereld veel minder sterk ontwikkelden. In de verenigde staten bijvoorbeeld heerst een sterker concurrentie gedrag en kent men minder belemmeringen in concurrentiestrijd dan in europa waar nog grenzen zijn aan wat je een concurrent aandoet; men gaat minder over lijken. In de verenigde staten, waar geen traditie is van noblesse oblige, waar de burgerlijke maatschappij zich sterker ontwikkeld heeft dan in europa vindt men dat gevoel van solidariteit minder. Daar is iedereen verantwoordelijk voor zichzelf, op zich is dat goed voor de economie. Eigenbelang werkt als arbeidsvitamine en concurrentie stimuleert economische bedrijvigheid en daarmee is voor een groot deel het succes van amerikaanse economie verklaard.

Echter in een verzorgingsstaat met een sociaal vangnet zoals dat bestaat in de scandinavische landen, nederland, frankrijk en duitsland past deze mentaliteit niet. Daar voelt de staat zich verantwoordelijk voor haar bevolking, wordt werkloosheid niet beschouwd als een personeelsprobleem maar als een maatschappelijk probleem. Het idee van gelijkheid leeft in europa sterker dan in de verenigde staten. Volgens mening is solidariteit en modale individuele vrijheid de basis voor samen werken en veilig maken van het wereldgebeuren. Zo lukt het in europa meer belasting op te brengen voor wegen, bruggen, onderwijs en sociale verzekeringen. Armoede wordt minder afgewenteld op de verliezers.

Gevaren van armoede

De grote vijand van internationale veiligheid wás en ís armoede. Wat moet men verstaan onder armoede? Armoede is een scheve verdeling van het nationale inkomen in de samenleving tussen:

1. zij die zekerheid (rust) hebben plus iets te verliezen in een recessie…
2. zij die deze zekerheid missen…

Armoede omvat dus degenen die geen zekerheid hebben, niet weten waar hun volgende middagmaal vandaan komt, niets te verliezen hebben. Deze mensen hebben maar éen mogelijkheid om hun menswaardigheid (die toch bij ieder mens bestaat) te handhaven: vluchten uit de realiteit naar een irreële wereld | geloven | ideologieën die niets opleveren, géen oplossing bieden maar die mensen alleen het gevóel geven dat het beter gaat. Die mensen willen zich ergens aan vastklampen en hun menswaardigheid en hoop op een betere toekomst niet verliezen.

1. Communistisch geloof…

   In rusland werd aan mensen beloofd dat het communisme het probleem van de armoede en alle andere problemen kon oplossen. De mensen klampten zich vast aan deze belofte en dachten: er wordt gebouwd aan een nieuwe toekomst, een toekomst der mensheid. Dit is te lezen uit de russische literatuur van vóor de grote terreur periode van de jaren twintig en dertig.

2. Twee geloven in het midden-oosten…

   De iraanse sjah beloofde veranderingen evenals zijn tegenstanders, toen nauwelijks iets veranderde waren de mensen teleurgesteld. Opeens beloofde de religieuze ayatollah Khomeiny de wereld en iran te zullen redden met behulp van allah, die alles geeft wat we nodig hebben zoals voedsel en een toekomst. Daar bovenop zei de positivistisch ingestelde Saddam Hoessein van de socialistische Ba'ath partij alle problemen op te lossen: het israelisch-palestijns conflict, de problemen in het midden-oosten enzovoort. Hij beloofde niet wat werkelijk de problemen van irak op zou kunnen lossen namelijk:

   • Herstel…
   • Economische groei…
   • Menswaardige sociale zekerheid…

   
   

   De arabier die niets te verliezen had, ervaarde ideeën als die van ayatollah of Saddam Hoessein als perspectief. We weten nu dat het maatschappelijke midden sterk moet zijn en in staat af te wegen welke politieke avonturen acceptabel zijn en welke te gevaarlijk.

3. Nationalisme…

   
   

4. De amerikaanse tea party…

   Bijvoorbeeld bij de verkiezingen van november 2010 zagen we in amerika dat nationalistische dames van de tea party grote winsten boekten door eenvoudige kiezers te rekruteren. Hoewel het europese stelsel van sociale verzekering voor gezondheidszorg een voorbeeld is voor het stelsel waar amerika aan bouwt, moet men zich bewust zijn dat door het verzet van de nationalisten op lange termijn in enkele amerikaanse staten een gevaarlijke situatie kan ontstaan.

   Een ouder voorbeeld uit de verenigde staten: Ondanks het verschil tussen rijk en arm, dreigen deze verschillen groter te worden. De rijken weten eenvoudige bevolkingsgroepen aan zich te binden met traditionele en|of bovennatuurlijke gezelligheden en een voluit op het orgel gaan wat mensen slechts hoop geeft op een toekomst. Hoewel de situatie op dit moment nog niet zo onrustbarend is als bijvoorbeeld in het duitsland van de jaren dertig, zijn de eerste voortekenen aanwezig van taferelen van het duitsland uit de 20er jaren.

Coalitie tegen armoede

In europa zouden dergelijke tendensen opgevangen kunnen worden door het sociale vangnet dat in de meeste europese landen bestaat. Hopelijk zijn voldoende mensen die belang bij hebben een dergelijk systeem te verdedigen, of zijn ze in ieder geval bereid zich niet te storten in traditionele of nationalistische avonturen.

Eenwording van europa geeft gemeenschappelijke markt is die groot genoeg is om de voordelen van economies of scale te realiseren:

1. Goedkoop produceren…
2. Terug investeren…
3. Voldoende werkgelegenheid bieden…

Want op nationaal niveau biedt de markt niet voldoende mogelijkheden om een sterke positie te houden. Dat brengt ons naar het onderwerp dat wij vandaag aan de orde willen stellen: het gemeenschappelijke europa dat de meeste europeanen (ook politici) willen. In europa zijn grote verschillen tussen verschillende regio's die samen europa vormen:

1. Verschillen in produktiviteit

   In de eerste plaats verschilt het verdien niveau (welke waarde aan produkten kan per hoofd van de bevolking worden gemaakt) van land tot land. Nederland duitsland denemarken zweden en noord-italië hebben een hoog industriëel verdien-niveau. Daarnaast kennen nederland en denemarken grote verdiensten in landbouw. In frankrijk ligt het met landbouw anders, zuid-italië heeft een nog grotere achterstand, spanje industrialiseert langzaam.

   Dat grote verschillen bestaan houdt in dat wanneer grenzen wegvallen, zwakkere regio's worden weggeconcurreerd. Slechts in bepaalde regio's zal hoog ontwikkelde economie bloeien, in andere regio's kan ontwikkeling moeilijk van de grond komen, met gevolg grote werkloosheid en dan kunnen mensen naar hoger ontwikkelde regio's trekken (van polen naar engeland bijvoorbeeld en van roemenië en bulgarije naar spanje en portugal). Migreren binnen de regio's van Schengen-niveau behoort tot de europese burgerlijke vrijheden.

2. Verschillen in grootbrengen

   
   Kleine gezinnen

3. Verschillen in onderwijs

   
   Het vereffenen van EU onderwijs verschillen gebeurt vooral in duitsland en engeland

4. Verschillen in krediet

   Begin deze eeuw is gewerkt aan een gemeenschappelijke munteenheid de euro voor de rijkste regio's van de europese samenleving. Het hangt samen met het vormen van economische en monetaire unie (EMU). Hier is sprake van invloeden van economische macht die vooral bepaald worden door interne machtsstructuren. Voor de minder rijke regio's is deelname aan europees -muntstelsel en -handel in opbouw. In belangrijke mate maken beoordelaars van drie gespecialiseerde bedrijven de dienst uit bij bepalen van kredietwaardigheid per land. Verder heeft de europese commissie een fonds dat vanuit Brussel wordt beheerd. We zien dat de rijkste centra uitmaken hoeveel meer of minder krediet in verschillende regio's op de markt is met als gevolg dat de rente niveau's verschillen en hier en daar in nationale staten begrotingstekorten kunnen ontstaan.

Omgangvormen in rijke regio's

Investeren

In het algemeen kan men stellen dat investeringen de basis vormen voor werkgelegenheid. Als wordt geïnvesteerd, komen meer mensen aan het werk; die mensen besteden hun geld dat weer wordt uitgegeven. Het gaat van hand tot hand en geeft vraag naar goederen. Dan kan geproduceerd worden en het verdien niveau kan zich ontwikkelen, enzovoort. In de praktijk werkt het echter meestal niet zo eenvoudig want de investeringen zijn ook afhankelijk van de prijs van het geld. Een bedrijf berekent de kosten van haar investeringen en vraagt zich of deze zullen worden goedgemaakt door de verwachte winsten. De rente is echter een bepalende factor bij het bepalen van de investeringen. Als de rente omhoog gaat wordt minder geïnvesteerd en is minder inflatie. Als de rente omlaag gaat wordt meer geïnvesteerd, heb je meer werkgelegenheid, maar ook meer inflatie.

Per nationale staat maakt de regering de afweging tussen mate van inflatie en mate van werkloosheid, de keuze hangt of van de regeringskleur. Binnen elk land zijn machtsstructuren die (in een democratische staat) door politieke partijen worden vertegenwoordigd. Het type beleid hangt dan af van politieke partij(en) die aan de macht zijn:

• Wanneer een groep mensen aan de macht is die de belastingen wil terugbrengen probeert de regering over het algemeen haar uitgaven omlaag te brengen en ontstaat weinig inflatie. Werkloosheid bij overheidsbedrijven is de prijs die veelal voor bezuinigingen betaald moet worden. Echter de beoordeling van kredieten wordt veelal gunstiger waardoor rente daalt en investeringen kunnen toenemen.
• Een regering die werkgelegenheid bij de overheid wil stimuleren en zich minder bekommert om de inflatie, zal haar uitgaven doen stijgen. Het aantal rijksbanen neemt toe echter kredieten kunnen in het gedrang komen met gevolg hoger rentepeil wat investeringen kan doen slinken.

Naast tegenstrijdige politieke visie hebben grote bedrijven een vinger in de pap van overheidsfinanciën. Als in een buitenland éen van de grote bedrijven conflict krijgt met de overheid over vennootschapsbelastingen, dreigt zij met overplaatsing naar een goedkoper land zoals nederland. Na overplaatsing ontvangt nederland méer belasting en krijgt meer werkgelegenheid, gevolg minder grotere druk op sociale zekerheid. In dit opzicht hebben franse bedrijven regelmatig conflict, duitse bedrijven echter minder.

Het doen toenemen van deze verhuisbewegingen zal niet gezocht moeten worden op het europese niveau, het biedt vooral kansen voor afzonderlijke regio's die zich met een gunstig vestigingsklimaat presenteren.

Behoorlijk leven

De regeringen bevinden zich tegenover bedrijven in een moeilijke positie. De controle en het toezicht op loonruimte en handhaven van werkgelegenheid wordt bemoeilijkt omdat multinationals de mogelijkheid hebben het marktmechanisme te omzeilen en monopolistische winsten buiten de belastingen te houden. Structuren in het europa van nu bestaan, waarbij machten in handen van economische belangengroepen buiten verhoudingen zijn.

Overheden

Wat elke overheid wil is het in staat stellen van mensen om behoorlijk te leven: een modaal inkomen, stabiliteit en veiligheid, werken in voorspoed en geluk kortom een redelijke sociale economie. De overheid heeft (tenminste in europa) invloed om sociaal economisch beleid te voeren. Als prijzen te sterk stijgen (dus als inflatie is) kan zij deze beteugelen door belastingen te verhogen waardoor de mensen minder geld te besteden hebben. Als teveel werkloosheid heerst kan overheid economie stimuleren door bijvoorbeeld infrastructuur te verbeteren enzovoort.

Multinationals

Wanneer aard van werk vraagt om anders opgeleide beroepsbevolking, kunnen multinationals onderdelen naar willekeur verplaatsen van regio naar regio. Met de bestaande verschillende verdienniveau's binnen europa is hier moeilijk iets aan te doen. Echter wanneer per niveau minder verschillen bestaan, kunnen voor alle regio's van gelijk niveau dezelfde wetten gelden. Dan zal macht van multinationals afnemen en wordt voeren van europees sociaal-economisch beleid vergemakkelijkt. Een gelijkschakeling voor geheel europa is echter niet mogelijk. Vereniging van europa kan vooralsnog slechts tot stand komen als men bereid is de verschillende verdienniveau's te onderkennen.

Tegengaan belastingtechnische bedrijfsverplaatsingen

Regionale overheden kunnen hun vennootschapsbelastingen afstemmen met regio's van gelijk verdien-niveau. Dit zal onnodige massa ontslagen voorkomen en ook bedrijven zullen besparen op veelal hoge en verborgen kosten die verplaatsing om belastingtechnische redenen met zich meebrengt.

Positie en perspectief

Europa is sterk genoeg om een gemeenschappelijke markt tot stand te brengen die kan concurreren zowel met china als india. Bovendien heeft europa een culturele traditie die méer ruimte laat voor bestuurlijke vernieuwing dan in de verenigde staten het geval is. Wij denken dat hoop is voor verhogen van modale burgerlijke vrijheden met menswaardig gezicht. Voorwaarde is dat europa zich sterk maakt om traditionele instituties te vernieuwen en zich te verenigen per verdien-niveau, want zonder sociale economie is europese democratie een illusie. Gegeven de macht die een verenigd europa kan hebben, is een rol weggelegd als trekker naar een maatschappij van betrokken burgers in vrede, voorspoed en geluk.

Bert Kerkhof is redacteur Kind in de knel.

Labels: Economie